Latynsʹki vijny. Prymarna zagroza

Vijny buvaûtʹ zovsim rizni: z goramy trupiv, rikamy krovi, zrujnovanymy mistamy. Ale sʹogodni â budu rozpovidaty pro taku vijnu, de litera U hoče daty v pyku literi U, a literi C namagaûtʹsâ daty lâpasa C, TS ta Z. Ce bytva tryvaê stolittâmy, na storinkah knyžok ta v umah ukraïnciv. Ce bytva miž kyrylyceû ta latynkoû.

1833 rik. Vydatnyj avstrijsʹkyj etnograf Vaclav Mihal Zalesʹkyj vydaê polʹsʹkoû abetkoû «Pisni polʹsʹki j rusʹki lûdu galycʹkogo». U cij puhlij knyžci pisni zajmaly 516 storinok, noty — 165. Vydannâ mistylo 1496 pisenʹ ta 160 melodij, a na inšyh 59 storinkah Vaclav vyslovlûvav svoï poglâdy ŝodo značennâ folʹkloru u rozvytku literatury v cilomu. Na tyh samyh 59 storinkah vin zaznačyv, ŝo rosijsʹka mova — dialekt polʹsʹkoï, âkyj nezabarom vidimre âk hvist u pugolovka, a usi slov’ânsʹki narody perejdutʹ na latynku, ŝo stane važlyvym krokom do zahidnoï kulʹtury i pobuduê velyčeznu stinu miž zahodom ta shodom.

Takym čynom, same Vaclav poklav palʹcâ na spuskovyj gačok gvyntivky majbutnʹoï abetkovoï vijny, tobto borotʹby gromadsʹkosti Galyčyny ŝodo sprob latynizuvaty ukraïnsʹku abetku. A peršyj postril zrobyv Josyp Lozynsʹkyj z jogo abecadlom, ukraïnsʹko-latynsʹkoû abetkoû.

1834 rik. Ŝotyžnevyk «Rozmaitości Lwowskie» publikuê robotu ukraïnsʹkogo movoznavcâ Josyfa Lozynsʹkogo «O wprowadzeniu abecadła polskiego do pismiennictwa ruskiego», v kotrij jdetʹsâ pro fonetyčnu nevidpovidnistʹ mertvoï kyrylyci vidnosno ukraïnsʹkoï movy. Lozynsʹkyj peven, ŝo abecadlo — rišennâ bilʹš racionalʹne ta prystosovane do vykorystannâ u povsâkdennomu žytti, a takož dlâ vyvčennâ movy. Dlâ podalʹšogo pidkriplennâ svoêï pozyciï, movoznavecʹ vydaê knygu «Ruskoje wesile», povnistû nadrukovanu latynoû. Na dumku Lozynsʹkogo, ukraïnsʹka mova ne maê svoêï literatury, a usi roboty, âki vyhodyly do 1834 roku, buly napysani movoû, kotra bula blyžča do cerkovnoslov’ânsʹkoï, a ne do povsâkdennoï ukraïnsʹkoï.

Markiân Šaškevyč, odyn z ideologiv moskvofilʹskoï literaturnoï grupy «Rusʹka trijcâ», ne lyšyvsâ bajdužym do točky zoru Lozynsʹkogo ta rozkrytykuvav jogo pozyciï ŝodo kyrylyci. Markiân vvažav, ŝo same todi u slov’ânsʹkyh narodiv počala rozvyvatysâ ïh vlasna literatura, i vže bagato čudovyh tvoriv napysani same kyrylyceû, i bude duže nedorečno zaraz zminûvaty abetku. Vin navodytʹ analogiû pro ukraïnsʹku literaturu togo času, âku možna porivnâty z gorodom navesni: švydko roste ne tilʹky morkva ta pomidory, a j bur’ân, tobto Lozynsʹkyj z jogo abecadlom, âke zdatne vyklykaty u lûdej, kotri ne volodiûtʹ ukraïnsʹkoû, hybne uâvlennâ ŝodo movy.Vidpovidi Lozynsʹkogo na krytyku Šakševyča buly vidhyleni čerez cenzuru, a zgodom movoznavecʹ zovsim vidmovyvsâ vid svoêï ideï. Takym čynom peršyj postril z «gvyntivky» shybyv, a abetkova vijna na deâkyj čas zahlynulasâ.

Ale buv i drugyj postril.

1859 rik. Česʹkyj filolog Josyf Ïreček proponuê svoû vlasnu abetku na osnovi česʹkogo pravopysu. Ïreček vyznaê nedoskonalistʹ svoêï latynky, plutanynu, nestabilʹnosti norm, ale ce vže kraŝe, niž kyrylycâ, âka âk sučasnyj komunikatyvnyj instrument, na jogo dumku, isnuvaty dali ne može.

Josyf Ïreček pysav: “Cij bidi možna zapobigty tilʹky prystosuvavšy kyrylyčnu abetku specialʹno do potreb ciêï movy, čy pryjnâvšy latynsʹku abetku, zdijsnyvšy v nij vidpovidni zminy. Kyrylyčnu abetku prysposobyty do potreb žyvoï rusʹkoï movy vže ne možna, oskilʹky vona pidhodytʹ tilʹky do mertvoï cerkovnoslov’ânsʹkoï movy, to značno prostiše ta legše perejty na latynycû, prystosuvavšy ïï specialʹnym čynom do rusʹkoï movy”

V cʹomu ž 1859 roci gubernator Galyčyny Ag̀enor Romualʹd G̀oluhovsʹkyj zaprovadžuê v ukraïnsʹkyh školah latynku na zrazku Ïrečeka. Prote vvedennâ latynky majže odrazu pryzvodytʹ do masovyh protestiv ta nevdovolenʹ. Protestuvaly moskvofily, inteligenciâ, navitʹ buly skargy vid greko-katolycʹkoï cerkvy do Avstrijsʹkogo imperatora Franca Josyfa I. Ne pidtrymav latynku navitʹ testʹ Ïrečeka — poet, slavist, etnograf Pavel Šafaryk.Hvylâ protestiv bula neabyâkoû, tomu vže v 1861 roci avstrijsʹke ministerstvo vidmovylosâ vid latynky.Dijsno, kulâ ne zmogla vrazyty cilʹ, ale zmogla poranyty — movne pytannâ stalo osnovnym v dyskursi pro nacionalʹnu samoidentyfikaciû. Drugyj “postril latynsʹkoï gvyntivky” svoêû rujnivnoû syloû zmig vyklykaty nečuvanyj vplyv na suspilʹstvo ta prygornuty do sebe uvagu.

Ne duže važlyvo, potrapyla kulâ v cilʹ, čy ni. Ne duže važlyvo, čy legko tobi trymaty gvyntivku. Ne duže važlyvyj material kuli. Važlyvo te, ŝo postril buv. Važlyvo te, ŝo pytannâ zručnosti ta komfortu vidhodytʹ na drugyj plan. Važlyvo te, ŝo postril lunaê zarady toj ideï, âku vvažaêš pravylʹnoû.

tekst: MaRo