Kazahstan perehodytʹ na latynku

Tekst: Danylo Gerasymov

U vidnosno dalekomu (zvažaûčy na tempy rozvytku podij cʹogo roku, zvisno ž) 2017 roci prezydent Kahastanu Nursultan Nazarbaêv vydav ukaz pro perevedennâ kazahsʹkoï movy z kyrylyčnogo pysʹma na latynsʹke. I hoč davaty polityčnu ocinku panu Nazarbaêvu â ne navažusʹ, ce konkretne rišennâ žodnyh pytanʹ ne vyklykaê. Navitʹ nezvažaûčy na polityčnyj aspekt latynizaciï ta vidkydaûčy vsi vysoki rozmovy pro “cyvilizacijnyj vybir”, perehid kazahsʹkoï na latynku buv, bez perebilʹšennâ, nevidvorotnim. Ale pro vse – po porâdku.

Kazahsʹka mova naležytʹ do tûrksʹkyh mov, i storiččâmy cila nyzka takyh mov korystuvalasʹ arabsʹkym alfavitom na pysʹmi. Zvisno ž, ce bulo do bisa nezručno – krim togo, ŝo specyfika arabsʹkogo pysʹma bula povnistû nezrozumila dlâ tyh, hto ne naležav do ciêï cyvilizaciï, v kazahsʹkij movi arabsʹkyj alfavit ne peredavav svoêridnu garmoniû golosnyh. Taki ž sami nezručnosti začipaly j inši tûrksʹki movy – napryklad, tatarsʹku čy turecʹku.

Turecʹkij poŝastylo z Mustafoû Kemalem Atatûrkom, âkyj rozbudovuûčy progresyvnu deržavu na ulamkah Osmansʹkoï imperiï ne zabuv i pro movu. V 1928 roci, za âkyhosʹ kilʹka misâciv, kraïna pryjnâla ta povnistû perejšla na latynsʹku abetku, âkoû korystuêtʹsâ j dosi. Šlâh kazahsʹkoï movy do pryjnâttâ latynky buv nabagato dovšym.

Perši sproby reformuvaty pysemnistʹ stalysʹ u HIH storičči – ale latynka ne bula tut êdynym variantom. Konkurent u vyglâdi kyrylyci pryjšov z cilkom očikuvanogo boku – rosijsʹkij misioner Ilʹminsʹkyj v 1862 roku počav perevodyty na kyriličnu kazahsʹku okremi knygy Svâŝenogo Pysʹma. Same vin zaklav osnovni pryncypy kyrylyci u kazahsʹkij movi, hoč za žyttâ jogo pysemnistʹ i ne znajšla bagatʹoh pryhylʹnykiv – ïï metoû bulo same pošyrennâ pravoslav’â sered tûrkiv-musulʹman, ŝo cyh samyh musulʹman trohy ne vlaštovuvalo.

A v HH stolitti kazahsʹku pysemnistʹ pid vplyvom istoryčnyh podij zahytalo tak, ŝo kudy tam Atatûrku z jogo radykalʹnymy zminamy. Dominuûčyj arabsʹkyj alfavit v 1929 roci kerivnyctvo SRSR vyrišylo zaminyty… latynkoû! Ŝe v 1921 roci ruh za latynizaciû arabskoï pysemnosti mov u novostvorenyh radânsʹkyh respublikah počavsâ z Azerbajdžanu, a vže v 1928 roci bulo stvoreno “ânalif” – novyj tûrksʹkyj alfavit. Vin skladavsâ z 34 symvoliv ta mig buty dopovnenyj neobhidnymy dlâ kožnoï okremoï movy symvolamy.

Pryhylʹnykom latynizaciï buv peršyj narkom prosvity Lunačarsʹkyj. Za jogo slovamy, pryhylʹnykom latynizaciï buv i sam Lenin, odnak na moment rozgortannâ vidpovidnoï kampaniï diznatysʹ pro stavlennâ Lenina do latynky z peršodžerela bulo trošky nemožlyvo. Lunačarsʹkyj ne dumav pro samu lyše kazahsʹku čy lyše tûrksʹki movy – perevesty na latynku vin pragnuv vsi movy SRSR, vklûčno z rosijsʹkoû.

Latynsʹka abetka u kazahsʹkij movi proisnuvala trohy bilʹše 10 rokiv: v 1938 roci bulo vypuŝeno novu redakciû latynsʹkoï abetky, a vže v 1940-mu v Kazahstani zaprovadyly kyrylycû. Oficijno perehid na kyrylycû zdijsnûvavsâ “za prohannâm trudâŝyh”, ale v pryncypi uâvyty, naskilʹky tovaryš Stalin turbuvavsâ prohannâmy trudâŝyh, neskladno. “Kyrylična” kampaniâ startuvala v 1936-mu roci, i dlâ perevodu kazahsʹkoï na kyrylycû odrazu ž zaproponuvaly kilʹka proektiv, ale Ilʹminsʹkogo z jogo religijnymy perekladamy čogosʹ ne zgadaly.

Tak, v 1940-mu roci buv rozroblenyj kazahsʹkyj alfavit z 42 liter – vlasne kyryličnyh ta specyfičnyh kazahsʹkyh. Do 1957 roku kazahsʹki litery roztašovuvalysʹ v samomu kinci abetky, pislâ vsih rosijsʹkyh liter. Alfavit versiï 1957 roku vykorystovuêtʹsâ v Kazahstani j ponyni.

Z rozpadu SRSR v Kazahstani z’âvylysʹ ideï reformuvannâ movy: isnuûči v alfaviti litery “Ё”, “Э”, “C”, “Ŝ” ta inši prosto ne maly vidpovidnyh fonem u movi. Ale zminy v kyrylyčnomu pysʹmi buly b dosytʹ skladnymy, i vrešti-rešt, dyskusiâ zvelasâ do 2-h variantiv: ne čipaty kyrylycû vzagali čy perejty na zručnišu latynku. Shoži ruhy buly j v inšyh kraïnah z tûrksʹkymy movamy – Azerbajdžan perejšov na latynku vže v 2001 roci j do sʹogodni prekrasno adaptuvavsâ do latynizovanogo pysʹma. Cikavo, ŝo podibni iniciatyvy v sub’êktah RF ne maly uspihu: napryklad, pryjnâta v 2000 roci v Tatarstani latynka bula zaboronena Konstytucijnym sudom RF.

V samomu ž Kazahstani rozmovy tak i zalyšalysʹ rozmovamy až do 2017 roku, koly prezydent Nazarbaêv raptovo ne ogolosyv kurs na latynizaciû. Vin poobicâv, ŝo za 8 rokiv kraïna povnistû zminytʹ abetku, vprovadžuûčy reformu spokijno ta postupovo. Tak, napryklad, z 2022 latynkoû navčatymutʹsâ peršoklasnyky, a doty deržava robytʹ vidpovidni kroky, na kštalt vypusku latynizovanoï deržavnoï gazety. Abo ž stvorennâ portalu pro latynku latynkoû, z možlyvistû povčyty latynku. Kruto!

Počatkovyj proêkt peredbačav alfavit, ŝo skladavsâ vsʹogo lyše z 25 liter – ledʹ ne vdviči menšyj za kyrylyčnyj kazahsʹkyj alfavit. Poky navkolo nʹogo jšly aktyvni dyskusiï, Nazarbaêv vyrišyv rišučoû rukoû zatverdyty zovsim inšyj variant – vže z 32 liter. Ale i cej proekt ne proisnuvav dovgo: 9 z 32 liter v nʹomu maly apostrofy, ŝo vyklykalo i zdorovu krytyku, i zdorove gluzuvannâ z boku gromadsʹkosti. V rezulʹtati, zatverdyly tretij variant – tež z 32 liter. Podyvytysʹ na nʹogo – i posluhaty! – možna tut.

Zagalom, Kazahstan planuê zberigty dvomovnistʹ – zalyšyty rosijsʹku oficijnoû movoû kraïny i niâkym čynom ne začipaty ïï. V toj že čas planuêtʹsâ, ŝo vsâ oficijna dokumentaciâ, knyžky, presa, filʹmy ta inšyj kazahsʹkomovnyj kontent stane povnistû latynizovanym. Zvisno, ce ne zavažaê dekomu spryjnâty takyj perehid âk znak togo, ŝo Kazahstan vidvertaêtʹsâ vid Rosiï, “vstromlâê niž v spynu”, “plâše pid zahidni trembity” i bozna-ŝo iŝe.

Naspravdi ž, nikudy v geopolityčnomu prostori Kazahstan vid Rosiï ne dinetʹsâ – âk minimum, u najblyžče desâtylittâ. Sam Nazarbaêv kaže, ŝo vsâ kampaniâ z latynkoû stvorena dlâ togo, aby daty kraïni zmogu kraŝe rozvyvatysâ ta adaptuvatysʹ do sučasnyh informacijnyh tehnologij, kazaham – nablyzytysʹ do svitovoï intelektualʹnoï spilʹnoty, a kazahsʹkym školâram – legše včyty anglijsʹku.

Ale ogolosyty perehid na latynsʹkyj alfavit nabagato prostiše, niž realʹno zdijsnyty jogo. Perša i najgruntovniša problema, zvisno ž, ležytʹ u grošah. Lyše na perepidgotovku včyteliv deržavi potribno bude znajty 13 z gakom milʹjoniv dolariv. Zagalʹna ž vartistʹ perehodu – z perevydannâm knyžok, perevypuskom dokumentaciï, zminoû tyh samyh vkazivnykiv na vulycâh, – bude kudy bilʹšoû za âkyhosʹ tam 13 mln.

Druga problema – opir ta pasyvnistʹ z boku naselennâ. Poky ŝo bilʹšistʹ kazahsʹkyh ZMI vykorystovuûtʹ kyryličnyj alfavit i ne pospišaûtʹ z perehodom na latynku. Virogidnistʹ togo, ŝo perehid zalyšatymetʹsâ deklaratyvnym i bilʹšistʹ naselennâ vse odno korystuvatymetʹsâ kyrylyceû, ê. Z inšogo boku, navitʹ za takogo rozvytku podij, vykladannâ latynky u školi zrobytʹ svoû spravu – ne za 10, tak za 20, 30 i bilʹše rokiv. Ta j do “dedlajnu” reformy zalyšaêtʹsâ dobryh 5 rokiv – i dlâ uspišnoï ïï realizaciï Kazahstan maê vsi možlyvosti.